Αντιμετωπίζοντας τη ζωή: διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας

Κατά την άποψή μου, μία από τις πιο ψυχοφθόρες ειδικότητες της ψυχολογίας είναι ηΨυχολογία Υγείας. Οι ειδικευμένοι Ψυχολόγοι Υγείας μεταξύ άλλων έχουν να φέρουν εις πέρας μια πολύ δύσκολη αποστολή, η οποία δεν είναι άλλη από την ανακοίνωση των κακών νέων (π.χ. διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας) στον ίδιο τον ασθενή. Ένα εξίσου δύσκολο έργο των ειδικών αυτών όμως είναι και η συνοδεία του ατόμου προς το προδιαγεγραμμένο τέλος του.

Σε αυτό το post θα κάνουμε  μια πολύ σύντομη αναφορά στις βασικές ανάγκες του ατόμου που αντιμετωπίζει τον θάνατό του, τα στάδια από τα οποία περνάει μέχρι να αποδεχτεί την κατάστασή του, με την ελπίδα πως ακόμη και η ελάχιστη γνώση γύρω από το θέμα αυτό μπορεί να γίνει το έναυσμα για μια ψυχικά καλύτερη αντιμετώπιση του θανάτου.

Ο θάνατος αποτελεί τον τελικό προορισμό όλων μας και είναι φυσικό η αποδοχή του να είναι μια δύσκολη υπόθεση, είτε πρόκειται για τον θάνατο δικών μας ανθρώπων, είτε -πολύ περισσότερο- τον δικό μας. Η γνώση των αναγκών και της πιθανής πορείας που ακολουθούν όσα άτομα γνωρίζουν εκ των προτέρων την προδιαγεγραμμένη πορεία τους είναι πολύ σημαντική ώστε να είμαστε σε θέση να προσφέρουμε στο μέγιστο δυνατόν την συμπαράστασή και την κατανόησή μας με απώτερο σκοπό να βοηθήσουμε τα άτομα αυτά στο δύσκολο ταξίδι τους.

Οι ανάγκες του ασθενή με τερματική ασθένεια

Ο Charles Corr αναφέρει πως το άτομο που πεθαίνει καλείται να αντιμετωπίσει διαφορετικούς στόχους σε πολλαπλά επίπεδα στη ζωή του.

Αρχικά, όσον αφορά τον οργανικό τομέα, καλείται να αντιμετωπίσει τις βασικές βιολογικές ανάγκες, όπως η διατροφή, αλλά και τα οργανικά προβλήματα που ενδέχεται να οφείλονται στην ασθένεια (π.χ. πόνος). Το άτομο μπορεί αρχικά να είναι σε θέση να καλύψει αυτές τις ανάγκες μόνο του, αλλά όσο προχωράει η ασθένεια μπορεί οι ικανότητές του να μειώνονται δραστικά, με αποτέλεσμα από ένα σημείο και μετά να χρειάζεται την βοήθεια τρίτων για να καλύψει αυτές τις βασικές ανάγκες.

Ο δεύτερος τομέας είναι ο ψυχολογικός, όπου ο ασθενής πρέπει να καλύψει τις ανάγκες του για ασφάλεια, την αίσθηση της αυτονομίας, αλλά και την ανάγκη του για άντληση δύναμης από τις μικρές καθημερινές χαρές της ζωής, κάτι που ενισχύει την αυτοεκτίμησή του. Το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε για ένα άτομο με τερματική ασθένεια είναι να το αναγκάσουμε να ζήσει σε ένα ασταθές και εκρηκτικό περιβάλλον ή να του στερήσουμε τη δυναότητα να περιποιείται το ίδιο τον εαυτό του, όπως έκανε σε όλη του τη ζωή. Η αίσθηση ότι βασίζεσαι σε τρίτα άτομα για να επιβιώσεις μπορεί να γίνει πολύ ασφυκτική και δυσάρεστη, ιδιαίτερα για άτομα που δεν έχουν συνηθίσει σε τέτοιου είδους φροντίδα.

Ένας τρίτος τομέας αναγκών είναι ο κοινωνικός, όπου το άτομο νοιώθει την ανάγκη να εξασφαλίσει, να διατηρήσει ή ακόμη και να αναπτύξει σχέσεις με τον περίγυρό του, πράγματα πολύ σημαντικά για τον ίδιο στη συγκεκριμένη φάση της ζωής του. Οι ασθενείς πολύ συχνά δηλώνουν πως αυτό που φοβούνται η μοναχική πορεία προς το θάνατο. Καθώς ο θάνατος των άλλων μας φέρνει αντιμέτωπους με πάρα πολλές σκέψεις γύρω από τον δικό μας μελλοντικό θάνατο συνήθως έχουμε την τάση να αποφεύγουμε άτομα που αντιμετωπίζουν μια θανατηφόρα ασθένεια (κάτι που εκδηλώνεται συνήθως ως ασυνείδητος μηχανισμός άμυνας). Αυτό φυσικά είναι λάθος, καθώς αυτό που έχουν ανάγκη οι ασθενείς είναι να χαρούν τις κοινωνικές τους σχέσεις, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους για αυτές ή ακόμη και να αποχαιρετήσουν τους αγαπημένους τους ανθρώπους.

Βλέπουμε δηλαδή πως το άτομο που πεθαίνει βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του και, γι, αυτό, επηρεάζεται από τον τρόπο που τον αντιμετωπίζουν τα άτομα του περίγυρού του. Επομένως θα πρέπει η προσοχή μας να είναι στραμμένη, εκτός από τον ασθενή, και στα άτομα με τα οποία έρχεται σε επαφή, είτε αυτά είναι συγγενείς και φίλοι, είτε το ίδιο το ιατρικό προσωπικό.

Τέλος, ο πνευματικός τομέας, είναι ο τομέας όπου ο ασθενής προσπαθεί να δώσει νόημα στη ζωή του, αντλώντας δύναμη από τις κατάλληλες πνευματικές πηγές. Οι θρησκείες συχνά αποτελούν ένα καταφύγιο των ασθενών καθώς προσφέρουν έτοιμες απαντήσεις σε πολλά σημαντικά ερωτήματα που έχουμε όλοι μας γύρω από το νόημα της ζωής και την φύση του θανάτου. Φυσικά άλλα άτομα αποφεύγουν την επαφή με την θρησκεία μιας κ βρίσκουν το νόημα της ζωής σε εντελώς ανθρώπινες καταστάσεις,
όπως η προσφορά αγάπης ή γνώσης/σοφίας, άλλα στην υστεροφημία (ακόμη και μέσω των παιδιών τους) κτλ. Ακόμη και αν διαφωνούμε κάθετα με τις επιλογές του ατόμου θα πρέπει να τις σεβαστούμε απόλυτα από τη στιγμή που προσφέρουν ουσιαστική παρηγοριά στον ίδιο τον ασθενή.

Πολύ γενικά θα λέγαμε πως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως κάθε άτομο παραμένει ένας ζωντανός οργανισμός, ακόμη και όταν είναι στα τελευταία στάδια της ζωής του, καθώς και ότι ο ασθενής έχει την ανάγκη να επιλύσει ορισμένες εκκρεμότητες πριν πεθάνει. Επίσης πρέπει να τονιστεί πως είναι σημαντικό να ακούμε προσεκτικά τον ασθενή και να καθοδηγούμαστε από τον ίδιο στην βοήθεια που του προσφέρουμε καθώς αυτό ενισχύει την αυτοπεποίθησή του, αφήνοντάς τον να πάρει ο ίδιος αποφάσεις για την ζωή του.

Τα πέντε στάδια προς την αποδοχή της θανατηφόρας ασθένειας

Η Δρ Elisabeth Kübler-Ross αναγνώρισε πέντε βασικά στάδια από τα οποία περνάει ένα άτομο το οποίο πρόκειται να πεθάνει, η γνώση των οποίων βοηθά το ιατρικό προσωπικό ή/και τα άτομα που συντροφεύουν τον ασθενή προς το τέλος να αντιμετωπίσουν τον ίδιο αλλά και τις όποιες ανησυχίες και ανάγκες του, ανάλογα με το στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Δεν περνάνε όλα τα άτομα απαραίτητα από όλα τα στάδια, αλλά η σειρά με την οποία εμφανίζονται είναι -συνήθως- σταθερή, μιας και παρουσιάζεται μια λογική συνέχεια στην διεργασία της θανατηφόρας ασθένειας.

Το πρώτο στάδιο από το οποίο περνάει ένας ασθενής αφού πληροφορηθεί για τον επικείμενο θάνατό του είναι το στάδιο της άρνησης, όπου το άτομο δεν δέχεται καμία πληροφορία, φράζοντας ουσιαστικά την ροή τους. Το άτομο αρνείται την πραγματικότητα και δεν δέχεται ότι αυτό συμβαίνει στον ίδιο. Μπορεί να μιλάει για πολλαπλά ιατρικά λάθη, να προσπαθεί να αποφύγει πάση-θυσία την ιδέα του θανάτου και να προσπαθεί να συνεχίσει την ζωή του σαν να μην συμβαίνει τίποτα, κάτι που φυσικά είναι εν τέλει ψυχοφθόρο.

Έπεται το στάδιο του θυμού, όπου το άτομο εμφανίζει μια έκρηξη συναισθημάτων και παρουσιάζει επιθετική διάθεση απέναντι σε πρόσωπα, αλλά και καταστάσεις. Σε αυτό το στάδιο το άτομο μπορεί να παρουσιάσει μια αναίτια και πάρα πολύ εχθρική στάση απέναντι σε όλους και όλα, άσχετα αν συνδέονται ή όχι με την κατάστασή του. Για την ακρίβεια ο θυμός εξωτερικεύεται σε παντελώς άσχετα μικροπράγματα της καθημερινότητας όπως ένας μη τέλειος πρωινός καφές ή μια αργοπορία στο δρόμο. Φυσικά η ουσιαστική αιτία που “όλα του φταίνε” είναι πολύ βαθύτερη και ουσιαστικότερη, αλλά είναι δύσκολο στο άτομο να την επεξεργαστεί, μιας και έχει προηγηθεί το στάδιο της άρνησης οπότε και η ασθένεια βρίσκεται έτσι και αλλιώς στο βάθος μιας μικρής γωνιάς του μυαλού τους.

Τρίτο παρουσιάζεται το στάδιο της διαπραγμάτευσης. Σε αυτό το στάδιο το άτομο προσπαθεί να αποφύγει τις αρνητικές συνέπειες της κατάστασης την οποία πρέπει να δεχτεί και κρύβει μια ελπίδα ότι η κατάσταση μπορεί να είναι αντιστρέψιμη, επομένως την δέχεται υπό όρους. Αυτό το στάδιο είναι ένα πρώιμο βήμα πριν την αποδοχή και προσφέρει μια πολύ καλή ευκαιρία για παρέμβαση από το ιατρικό προσωπικό το οποίο μπορεί να προσφέρει συμβουλές και να ενημερώσει το άτομο με περισσότερη ευκολία σε σχέση με πριν. Το άτομο είναι δεκτικό στις αλλαγές που απαιτούνται για την αντιμετώπιση της ασθένειας και είναι έτοιμο να αρχίσει να δουλεύει ουσιαστικά πάνω στο πρόβλημά του.

Μετά από τα τρία στάδια της άρνησης, του θυμού, και της διαπραγμάτευσης, το άτομο περνάει στο στάδιο της κατάθλιψης, όπου δεν βλέπει καμία ελπίδα για την κατάστασή του και βλέπει το τέλος να έρχεται απειλητικό. Πριν την αποδοχή το άτομο χρειάζεται χρόνο για να κοιτάξει την ζωή του, να ζυγίσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και να θρηνήσει τον ίδιο του το θάνατο αν χρειαστεί. Είναι φυσικό σε αυτή τη φάση το άτομο να μιλάει με πολύ μελανά χρώματα για το μέλλον, να αποφεύγει κοινωνικές δραστηριότητες και επαφές αλλά και να παρουσιάζει μια μειωμένη ενέργεια. Απλά χρειάζεται το χρόνο του.

Τέλος, το άτομο φτάνει στο επιθυμητό στάδιο της αποδοχής όπου ανασυγκροτείται, βάζει τη ζωή του και τις σκέψεις του σε τάξη, βοηθάει και τους άλλους να αποδεχτούν την πραγματικότητα και είναι έτοιμο να δεχτεί πλήρως την βοήθεια που μπορούν να του προσφέρουν οι ειδικοί. Πολλοί ασθενείς με τερματικές ασθένειες μιλάνε για μια κατάσταση όπου νιώθουν πιο ζωηροί και γεμάτοι ενέργεια, αλλά και ανάγκη να ρουφήξουν την ζωή γύρω τους. Μερικοί μιλάνε ακόμη και για μια
 έκρηξη “σοφίας” και αλλαγή 180 μοιρών όσων αφορά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον θάνατό τους. Είναι αυτό που εννοεί και ο Γιάλομ όταν λέει πως “ενώ η φύση του θανάτου μας καταστρέφει, η ιδέα του μπορεί να μας σώσει”.

Το έργο της δρ. Kübler-Ross είναι πραγματικά εξαίρετο και θα πρέπει να διαβαστεί από όλους όσοι ενδιαφέρονται άμεσα και επιστημονικά για το θέμα του θανάτου. Φυσικά ένας ακόμη συγγραφέας/ψυχίατρος τον οποίο θα πρότεινα σε όλους είναι ο δρ. Irvin Yalom, ο οποίος έχει γράψει αρκετά βιβλία για το θέμα των ψυχολογικών (κυρίως) αναγκών των ατόμων που αντιμετωπίζουν τον θάνατο. Δύο από τα βιβλία του που θα πρότεινα είναι το απολύτως εξειδικευμένο βιβλίο “Starring at the Sun. Overcomming the Terror of Death“, αλλά και το “Η θεραπεία του Σόπενάουερ” το οποίο είναι ένα λογοτεχνικό έργο με πάρα πολλά εμφανή σημεία εκβάθυνσης στο θέμα της στήριξης των ατόμων με τερματικές ασθένειες.

Το τελικό μήνυμα που θα ήθελα να περάσω με αυτή εδώ την εγγραφή είναι πως όσο και αν ο θάνατος είναι ένα θέμα ταμπού για τις όλες τις κοινωνίες, ωστόσο είναι και αυτός μια πολύ σημαντική πτυχή της ζωής μας η οποία είναι παρούσα σε όλους μας. Δεν πρέπει να αποφεύγουμε την αντιμετώπισή του και την λογική επεξεργασία του, αλλιώς απλά κάνουμε τα πράγματα χειρότερα. Φυσικά η αποδοχή της θνητής φύσης μας και η στήριξη των ατόμων με τερματικές ασθένειες σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ισούται με τυφλή αποδοχή της κατάστασης. Ίσα – ίσα η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.

Δημήτρης Αγοραστός

Βιβλιογραφία

• Bacqué, M. F. (2004). Πένθος και υγεία: Άλλοτε και σήμερα. (2η έκδ.) Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι
• Kübler-Ross, E. (1975). Death: The final stage of growth. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.

Πηγή: http://sciencearchives.wordpress.com/2009/12/29/%CE%AF-%CE%AE-%CE%AC-al/